Ανασκαφές

Ανασκαφές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
στη Βόρεια Ιθάκη 1994-2007

Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου.

Ιωάννινα/Αθήνα

ΓΙΑ ΤΟ ΟΔΥΣΣΙΑΚΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ

Η Ιθάκη (εικ. 1) τράβηξε από πολύ νωρίς την προσοχή και το ενδιαφέρον περιηγητών, αρχαιολόγων, ιστορικών και φιλολόγων, καθώς το όνομά της συνδέθηκε με τον Οδυσσέα και τα ομηρικά έπη.

Έτσι αναζητώντας την ομηρική Ιθάκη έφθασαν στο νησί και ερεύνησαν από τις αρχές του Ι0″” αιώνα ορισμένες θέσεις, όπου ήταν εμφανή τα λείψανα αρχαίας κατοίκησης (Αετός, Πηλικάτα, Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου, Σταύρος, Μαρμαροσπηλιά, Μαραθιάς, σπήλαιο Λοΐζου κ.α.) οι Άγγλοι περιηγητές Gcll και Leake, οι Schliemann και Dorpfeld, VollgrafF, ο Κυπαρίσσης, οι Heurtley και Benton1 και αρχαιολόγοι της αρχαιολογικής υπηρεσίας για πολεοδομικούς λόγους.

Ο Τομέας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων εγκαινίασε το 1994, ύστερα από πρόσκληση του Δήμου Ιθάκης ένα πρόγραμμα αρχαιολογικών ανασκαφών στη βόρεια Ιθάκη, όπου η έρευνα είχε διακοπεί για 60 περίπου χρόνια μετά τις τελευταίες έρευνες της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής. Στο πρόγραμμα αυτό, που διευθύνεται από την γράφουσα, συνεργάζονται οι καθηγητές Θανάσης Παπαδόπουλος, H.-G. Buchholz και J. Knauss (εικ. 2) και συμμετέχει ομάδα υποψηφίων διδακτόρων αρχαιολογίας, πτυχιούχων αρχαιολογίας και φοιτητές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων ανασκαφικών περιόδων (1994-2007) έγινε έρευνα σε τέσσερις θέσεις της βόρειας Ιθάκης: Σταυρός, Πηλικάτα, Τρεις Λαγκάδες και Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου. Τα αποτελέσματα συνοπτικά είναι τα ακόλουθα:

Στη Θέση Πηλικάτα, με τη διάνοιξη δοκιμαστικών τομών σε διάφορα οικόπεδα εντοπίσθηκαν το 1994 σύστημα λιθόκτιστων αποστραγγιστικών αγωγών (εικ. 3) για τη διοχέτευση των ομβρίων υδάτων στα ανατολικά και δυτικά του λόφου των Πηλικάτων. Η χρονολόγηση τους είναι επισφαλής, καθώς μαζί με όστρακα μυκηναϊκής κύλικας και χειροποίητων πιθαμφσρέων βρέθηκαν μία χάλκινη περόνη και λίγα όστρακα των ιστορικών χρόνων. Απαιτείται περαιτέρω έρευνα στη θέση αυτή. Εκτός από την επανεξέταση, αποτύπωση και μελέτη των σωζόμενων τμημάτων του προϊστορικού (πρωτοελλαδικού) τείχους για την επίλυση των προβλημάτων κατασκευής και χρονολόγησης του, που εκκρεμούσαν από τις ανασκαφές της δεκαετίας του ’30 της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής2, νέες δοκιμαστικές τομές (εικ. 4) απέδωσαν ενδιαφέροντα ευρήματα (χειροποίητη πρωτοελλαδική κεραμική, λίθινα εργαλεία, κεραμίδες στέγης κ.ά.). Το τείχος σώζεται αποσπασματικά. Η εξωτερική πλευρά του αποτελείται από ογκόλιθους ακανόνιστου σχήματος και μεγέθους που συχνά εδράζονται σε ειδικά λειασμένους βράχους. Π εσωτερική του πλευρά είναι πρόχειρης και αμελούς κατασκευής από μικρές ακανόνιστες πέτρες. Το πλάτος του τείχους ποικίλλει από 1,10 μ. έως 1,50 μ. και το σωζόμενο ύψος από 0.60 μ. μέχρι 0,80 μ.

Η επιφανειακή παρακολούθησή του έδειξε ότι εκτεινόταν σε μεγάλο μήκος, περικλείοντας και προστατεύοντας σημαντικό πρωτοελλαδικό οικισμό, λείψανα του οποίου είχαν εντοπισθεί παλαιότερα από τους Άγγλους αρχαιολόγους Heurtley και Benton και άλλα βρέθηκαν από εμάς και την Αρχαιολογική Υπηρεσία σε δύο άλλα οικόπεδα (Σόμπολα και Ραυτόπουλου).
Σε οικόπεδο του χωριού Σταυρός (ιδιοκτησίας Πατρικίου) ερευνήθηκε το 1994 επιμελημένης κατασκευής κτιστός, πλακοσκεπής, κιβωτιόσχημος τάφος (διαστ. 2,ΐ5χ0.70χ0,90μ.) (εικ. 5)  που περιείχε οστά καύσεων νεκρών σε πήλινα αγγεία, δύο μεταλλικά αγγεία (χάλκινο κάδο ή σίτουλα και αργυρή φιάλη), δυο δαχτυλίδια (αργυρό και χρυσό) και ένα αργυρό νόμισμα (τριώβολο) της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Νομισματοκοπείου Πατρών, χρονολόγησης 165-150 π.Χ.1

Δυτικά του χωριού Σταυρός αναγνωρίσθηκαν και ερευνήθηκαν το 1995 δύο πυλίδες στο σωζόμενο τμήμα του οχυρωματικού κυκλώπειου τείχους (εικ. 6). Εξωτερικές αναβάθρες διευκόλυναν την πρόσβαση σε αυτό. Εκτός από τις πυλίδες βρέθηκαν χειροποίητη κεραμική και κεραμική των ιστορικών χρόνων, λίθινα εργαλεία, όστρεα, μεταλλικά αντικείμενα, σφονδύλια, αγνύθες και κεραμίδες, που μαρτυρούν την συνεχή κατοίκηση της θέσης αυτής από τα προϊστορικά χρόνια ως την ελληνιστική εποχή. Αξιοσημείωτη είναι μία ταφή ελλιπής τα κάτω άκρα, μπροστά και δυτικά από τη δεύτερη πυλίδα, κτερισμένη με ένα σπασμένο μελαμβαφές αγγείο των ελληνιστικών χρόνων.

Στις Τρεις Λαγκάδες, πλάι στις τομές που είχε ανοίξει η S. Benton4 την δεκαετία του ‘30 και είχε βρει κτηριακά κατάλοιπα των υστερομυκηναΐκών χρόνων (YE ΠΙΑ – Β), ανοίχθηκαν το 1995 πέντε δοκιμαστικές τομές (εικ. 7) με στόχο την συστηματική έρευνα της θέσης και την επίλυση προβλημάτων στρωματογραφίας και κατοίκησης κατά την προϊστορική και ιδιαίτερα την μυκηναϊκή εποχή. Βρέθηκαν λείψανα θεμελίων σπιτιών του μυκηναϊκού οικισμού και κεραμική μυκηναϊκή και των ιστορικών χρόνων.

Η τέταρτη θέση. Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου, βρίσκεται στο «λόφο του Μελανύθρου» (εικ. 8). Πρόκειται για σημαντικό κέντρο, αποτελούμενο από μεγάλα κτήρια περιβαλλόμενα με κυκλώπειο οχυρωματικό τείχος, που στα περισσότερα σημεία μετατρέπεται σε αναλημματικό στους προϊστορικούς χρόνους και με περίβολο στην ελληνιστική εποχή. Ο περίβολος αυτός είναι μικρότερος, πολυγωνικός, επιμελούς κατασκευής, με εξαίρεση ένα τμήμα του, μήκους 3,50 μ., δυτικά του πύργου, που είναι λεσβίου συστήματος δομής

Ο ελληνιστικός οχυρωματικός πύργος (διαστ. 9,80 χ8μ.) (εικ. 9) επανεξετάσθηκε τα 1995 και το 2000. είναι κτισμένος με τον ψευδοϊσόδομο (αγροτικό) τρόπο δομής και διαιρείται σε δύο μέρη με μεσότοιχο. Το ανατολικό υποδιαιρείται σε δύο τμήματα6. Στο πρώτο μέρος, το δυτικό, κτίσθηκε στα νεώτερα χρόνια μικρός ιδιωτικός ναΐσκος του Αγίου Αθανασίου. Ο πύργος χρονολογείται με επιφύλαξη στα μέσα περίπου του 3W αι. π. Χ. Για τη Θεμελίωση του, κυρίως στο ανατολικό μέρος, έσπασαν το ήδη λειασμένο λίθινο δάπεδο. Ο τελικός καθαρισμός του απέδωσε κεραμική της ελληνιστικής περιόδου και αποκάλυψε αγωγό, αναφερόμενο από τον Vollgraff7, επιχρισμένο με υδραυλικό κονίαμα και ρύση αντίθετη προς την κλίση του λόφου, για την απορροή των υδάτων σε κτιστή φιαλόσχημη δεξαμενή, εφαπτόμενη της ανατολικής πλευράς του πύργου.

Δυτικά του ελληνιστικού πύργου και εσωτερικό του ελληνιστικού πολυγωνικού περιβόλου αποκαλύφθηκε τμήμα προϊστορικού τείχους ελικοειδούς σχήματος με άξονα Β-Ν, κατασκευασμένου από ογκολίθους και ειδικά λαξευμένους βράχους. Προσκτισμένα σε αυτό αποκαλύφθηκαν δύο μικρά δωμάτια με λίθινα λειασμένα δάπεδα, τοίχους από λαξευμένο βράχο και αργολιθοδομή και πήλινος αποχετευτικός αγωγός. Η επίχωση των δωματίων ήταν διαταραγμένη και απέδωσε άφθονη κεραμική όλων των εποχών, που υποδηλώνει την διαχρονική χρήση του χώρου από την προϊστορική εποχή μέχρι την ελληνιστική περίοδο.
Στο προϊστορικό τείχος έχουν μέχρι τώρα αναγνωρισθεί τέσσερις πύλες, η ανατολική, η κεντρική, η δυτική και η βόρεια. Η δυτική πύλη θυμίζει την αντίστοιχη πύλη της ακρόπολης του Γλα8 στην Κωπαΐδα, αλλά είναι πολύ μικρότερη. Και στις δύο περιπτώσεις οι τετράπλευροι προμαχώνες θεμελιώθηκαν σε λαξευμένο και λειασμένο βράχο. Το μικρό δωμάτιο, αριστερά, έχει λειασμένο λίθινο δάπεδο9. Στο εσωτερικό της πύλης υπάρχει καμπύλη αναβάθρα, πλάτους 1.50μ.-2μ. Στην βόρεια μικρή πύλη με καμπύλη αναβάθρα, πλάτους 1μ., έγινε μόνο καθαρισμός.

Η τέταρτη προϊστορική μονολιθική πύλη, ίσως προγενέστερη των άλλων, που έχει καταρρεύσει και πρέπει να αναστηλωθεί, έχει ως παραστάδες δύο επιμήκεις, οξυκόρυφους μονόλιθους από σκληρό ασβεστόλιθο και ως κατώφλι όμοιο μονόλιθο με προεξέχοντα σε ορθή γωνία λαξευμένα άκρα, προφανώς για στήριξη των παραστάδων. Το ανώφλι (μήκους 3,60μ., μεγ. πλάτους 1,50μ.) έχει κυρτές τις τρεις πλευρές, δίκην ανακουφιστικού τριγώνου και την τέταρτη ευθύγραμμη με λαξευμένα τα άκρα για την στήριξη του στις ειδικά διαμορφωμένες εγκοπές των παραστάδων (εικ. 10). Βρέθηκαν επίσης τρεις σφόνδυλοι ημικιόνων.

Κατά τις εργασίες μετακίνησης ενός ορθογωνίου μονόλιθου αποκαλύφθηκε επιμελούς κατασκευής λιθόκτιστο προϊστορικό φρεάτιο (διαστ. Ι,60χ 1,92 μ.) (εικ. 11-12). Το στόμιο του αποτελείται από τέσσερις επιμελώς λαξευμένους ορθογώνιους λίθους με καμπύλωση στις ορατές πλευρές τους και το φρεάτιο ήταν επενδυμένο σε όλο του το βάθος με καμπυλωτά ειργασμένους ογκολίθους. Ερευνήθηκε μερικώς σε βάθος 4,38 μ., όπου βρέθηκε μικρός τριγωνικός πλακοειδής λίθος με ανάγλυφη παράσταση γυναίκας (εικ. 13-14).

Στο κάτω άνδηρο, όπου ήσαν ήδη πριν την ανασκαφή ορατά κτηριακά λείψανα, αποκαλύφθηκε μεγάλο ορθογώνιο μεγαρόσχημο κτήριο, χρονολογούμενο από τον 17° αι. π.Χ. Το κτήριο αυτό (διαστ. 21,50χ12μ.) με άξονα Β-Ν (εικ. 15-16), επικοινωνούσε με τα κτήρια του άνω άνδηρου με δύο λίθινα κλιμακοστάσια, κτιστά και λαξευμένα στο βράχο και πιθανώς με δύο μη διασωθέντα ξύλινα. Το δυτικό, μεγάλο κλιμακοστάσιο με τα υπερυψωμένα σκαλοπάτια που το χωρίζουν σε δύο τμήματα (εικ. 17), μιμείται πιθανώς μινωικά πρότυπα. Η πρόσβαση σε αυτό το κτήριο γινόταν από Α., όπου βρέθηκαν τα λείψανα στεγασμένου κλιμακοστασίου που οδηγούσε στον προθάλαμο του κτηρίου και μέσω δύο αντικριστών θυρών στην κύρια αίθουσα και στην εσωτερική αυλή και από Ν. μέσω αναβάθρας και κλιμακοστασίου μετατοπισμένου λοξά από σεισμό.

Στο δυτικό τμήμα της αυλής αποκαλύφθηκε έξεργο λάξευμα σε σχήμα ταλάντου (εικ. 18), προεξέχον 0.25 μ. από το λίθινο δάπεδο και σε μία σχισμή του βρέθηκε μικρή χάλκινη πυξίδα περιέχουσα θησαυρό χρυσών κοσμημάτων (ενώτια και δαχτυλίδια) της ύστερης ελληνιστικής περιόδου (εικ. 19 20). Στο υπόγειο του ΒΔ τμήματος του ορθογώνιου κτηρίου βρέθηκε μεγάλο αποθηκευτικό πιθάρι in situ, επείσακτο από την Ιταλία, καθώς και χειροποίητη και τροχήλατη κεραμική της Μέσης και Ύστερης Εποχής του Χαλκού (εικ. 21).

Η θέση αυτή συνέχισε να κατοικείται και μετά την ελληνιστική εποχή, κατά την ρωμαϊκή περίοδο, όπως σαφώς υποδηλώνουν τέσσερις ρωμαϊκοί τάφοι (3 στο άνω και 1 στο κάτω άνδηρο), που περιείχαν ταφές ενηλίκων κτερισμενες με διάφορα πήλινα και γυάλινα αγγεία, αργυρά και χάλκινα νομίσματα και πήλινο φαλλό (που ίσως υποδηλώνει διονυσιακή λατρεία στον χώρο) (εικ. 22).

Στην ανατολική παρειά του λόφου, χαμηλότερα και σε μικρή απόσταση από το κτηριακό συγκρότημα της Σχολής Ομήρου, υπάρχει υπόγεια κτιστή με τον εκφορικό τρόπο προϊστορική κρήνη (εικ. 23 24). στην οποία ίσως οφείλεται η ονομασία του λόφου (<λόφος της Μελανύθρου>). Η κρήνη είχε ερευνηθεί από τον συνεργάτη του Heurtley. Wason στη δεκαετία του ‘3010 επανεξετάστηκε πρόσφατα από εμάς11 και τον Καθηγητή του Τεχνικού Πανεπιστημίου του Μονάχου Jost Knauss12, ο οποίος, συγκρίνοντας την με τις όμοιες σε κατασκευή υπόγειες κρήνες των Μυκηνών, Τίρυνθας, Αγίας Ειρήνης Κέας και την κρήνη-δεξαμενή της Hattusa13 και λαμβάνοντας υπόψη και την μυκηναϊκή κεραμική (τρία στελέχη κυλίκων) που είχε βρει ο Wason. την χρονολόγησε ασφαλώς στην YE IIIB περίοδο (Ι3ος αι. π.Χ.). Μία δεύτερη υπόγεια κρήνη (εικ. 25). που Θα μπορούσε να ταυτιστεί με την «τυκτή κρήνη» της Οδύσσειας, εντοπίσθηκε και μερικώς ερευνήθηκε στην ανατολική πλευρά του λόφου της Σχολής Ομήρου, πλησίον του λιμένας των Αφαλών.

Βόρεια της υπόγειας μυκηναϊκής κρήνης σώζονται τα λείψανα ορθογωνίου κτηρίου (εικ. 26). το οποίο είχε ερευνηθεί παλαιότερα από τους συνεργάτες του Heurtley, χωρίς να δημοσιευθεί κάτι για αυτό. Από τη χαμηλή είσοδο του διατηρούνται μόνο οι δύο μονολιθικές παραστάδες. Η ανεύρεση και ο καθαρισμός κατά την ερευνά μας κιβωτιόσχημου τάφου με ακτέριστη ταφή ενηλίκου, υποδηλώνει ομοιότητα του με παράλληλο από την Λευκάδα (Τύμβος F) και τη χρήση του ως ταφικού μνημείου προϊστορικού (ΜΗ ή πρώιμου Υ E) μνημείου.

Σε μικρή απόσταση, χαμηλότερα και ανατολικότερα της υπόγειας κρήνης, βρίσκεται το συμβατικούς αποκληθέν «κυκλοτερές μνημείο» (εικ. 27). Είναι ένα μεγάλων διαστάσεων κυκλικό μνημείο (διαστ. 8 x 5μ.). κτισμένο με ογκολίθους και μικρότερους αργούς λίθους, χωρίς συνδετική ύλη. επίχρισμα ή κονίαμα. Η έρευνα του άρχισε το 1995 και συνεχίζεται έκτοτε με μεγάλες δυσκολίες, καθώς το ανώτερο τμήμα του έχει καταστραφεί KUI καταρρεύσει στο εσωτερικό, όπου υπάρχει μεγάλη επίχωση και τον χειμώνα πλημμυρίζει. Η βαθμιδωτή είσοδος του βρίσκεται στην ανατολική πλευρά και προστατεύεται με περίβολο στα ΝΑ. Οι εργασίες αφαίρεσης της επίχωσης απέδωσαν αρκετά και ποικίλα ευρήματα (κεραμική, πήλινα ειδώλια, γυάλινα αγγεία, κεραμίδες, αγνύθες, μεταλλικά ελάσματα, χάλκινη πόρπη, άγκιστρα, καρφιά) μεταξύ των οποίων εξαιρετικού ενδιαφέροντος είναι μεγάλος αριθμός πήλινων πινακίδων, οστά από προϊστορικά βουβάλια (bos primigenius) και τουλάχιστον δύο ολόκληρα βουκράνια (εικ. 28), προερχόμενα πιθανώς από Ουσίες ταύρων14. Καθώς η έρευνα δεν έχει ολοκληρωθεί, προβληματική παραμένει η ταύτιση, πιθανή χρήση και χρονολόγηση του.

Ειδικότερα οι πινακίδες ποικίλουν σε μέγεθος από 4-5 εκ. και σε πάχος από 0,05-0,2 εκ. και ελάχιστες διασώζουν τα άκρα τους. Είναι κατασκευασμένες από καστανό πηλό, οι πλείστες βρέθηκαν έξω από το μνημείο και αρκετές πολύ διαβρωμένες στο εσωτερικό του που ήταν πλημμυρισμένο. Σε αντίθεση με τις γνωστές από άλλες θέσεις ανακτόρων, οι πινακίδες αυτές είναι ψημένες σε κεραμικό κλίβανο. Η πρώτη πινακίδα15, μερικώς κατεστραμμένη, βρέθηκε μέσα στο μνημείο, σε επίπεδο 0,50 μ- από το δάπεδο και κοντά σε ένα βουκράνιο. Η εγχάρακτη-ανάγλυφη παράσταση σε αυτή την πινακίδα δεν διακρινόταν εύκολα, για αυτό ζητήθηκε από τον καθηγητή Φωτάκη του ΙΔΛ-ΙΤΕ Ηρακλείου η πολυφασματική φωτογράφηση της. Έτσι φάνηκε ότι η πινακίδα είχε δύο επάλληλα επιχρίσματα. Στο κάτω επίχρισμα εικονίζονται ένας άνθρωπος καθιστός και δεμένος σε κατάρτι πλοίου (εικ. 29-30). Στη δεξιά άνω γωνία της πινακίδας πουλί με πρόσωπο γυναίκας κρατιέται στα σχοινιά. Κοντά της με το ένα πόδι γονατισμένο σε σκαμνί, στέκεται μία μορφή ανθρώπινη με κεφάλι, ουρά, δάχτυλα χεριών και πόδια χοίρου. Δηλαδή άνθρωπος που έχει αρχίσει να μεταμορφώνεται σε χοίρο (εικονίζεται σύντροφος του Οδυσσέα στο στάδιο μεταμόρφωσης του σε χοίρο από την Κίρκη; Οδυσ. Κ 275-285). Αριστερά, εικονίζεται μορφή με πλοκάμια χταποδιού, από τα οποία το ένα καταλήγει σε κεφάλι σκύλου που ακουμπάει και κρύβει μέρος του πλοίου, ενώ έχει και κεφάλι γυναικείο ανάμεσα στα πλοκάμια. Μήπως εικονίζεται η μυθική Σκύλα; (Οδυσ. Μ 85-95). Στο κάτω δεξί τμήμα έχουμε μεγάλο γραμμικό σύμβολο με την μορφή της τρίαινας (συλλαβόγραμμα se =σειρήνα; Οδυσ. Μ 50-55).

Στο άνω επίχρισμα δεν υπάρχει η Σκύλλα, το πλοίο είναι μεγαλύτερο και χωρίς στρογγυλεμένα άκρα και κυρίως φέρει κουπιά και πλήρωμα (εικ. 31 -32). Ο καθιστός άνθρωπος είναι δεμένος στο κατάρτι, αλλά μεγαλύτερος σε μέγεθος και τα χαρακτηριστικά του προσώπου του (εικ. 33) έχουν σαφή ομοιότητα με τις απεικονίσεις του Οδυσσέα στην τέχνη (εικ. 34). Οι άλλες μορφές επαναλαμβάνονται όπως και το συλλαβόγραμμα se. Και στα δύο επιχρίσματα μήπως δηλώνονται ενωμένα τα κατορθώματα του Οδυσσέα από την Οδύσσεια;

Τελειώνοντας, πρέπει να τονίσουμε ότι απομένει πολλή και επίπονη ανασκαφική εργασία στις παραπάνω θέσεις και στον ευρύτερο χώρο, που υπόσχονται ενδιαφέροντα και σημαντικά ευρήματα, τα οποία, όπως ελπίζουμε, θα βοηθήσουν με την ευχή του Οδυσσέα (ΕΥΧΗΝ ΟΛΥΣΣΕΙ)16 (εικ. 35-36) και στην οριστική επίλυση του προβλήματος της Ομηρικής Ιθάκης, του Οδυσσειακού Ανακτόρου και της Ομηρικής Πόλεως. Κλείνοντας θα ήθελα να παραθέσω το τόσο χαρακτηριστικό τμήμα από την «Αναφορά στον Γκρέκο» του Νίκου Καζαντζάκη.

Ο Νίκος Καζαντζάκης συναντά τον Οδυσσέα.

Σημειώσεις

1) Gcll, W., The Geography and Antiquities of Ithaca, London 1807; Leake, W.M., Travels in Northern Greece, vol. 3, London 1835; Schliemann, H., Ithaka, der Peloponnes und Troja (Archaologische For-schungen). Leipzig 1869; Dorpfeld, W., Alt-lthaka. I-II. Munchcn 1927; Wollgraff, W., Fouilees d’ lthaque, BCH29(1906), 145-163; Κυπαρίσσης, Ν.. Κεφαλληνιακά, ΑΔ5 (1919),83-122. Ανασκαφικές εκθέσεις των Heurtley-Benton στο BSA 33 (1932-1933), 35 (1934-35). 39 (1938-39), 40 (1939-40). 44(1949).
2) Heurtley, W.A.. Excavations in Ithaca II. BSA35 (1934-35). 3, pi. 3.
3) Την χρονολόγηση του νομίσματος οφείλω στον Διευθυντή του Νομισματικού Μουσείου Αθηνών κ. Τουράτσογλου, τον οποίο ευχαριστώ.
4) Benton, S. – Waterhouse, Η., Excavations in Ithaca: Tris Lagkades. BSA 68 (1973), 1 -24, pls. 1-4.
5) Πρβ. Scanton. R.L.. Greek Walls. Harvard University Press 1941, 25-44. fig. 4; Ορλάνδος. A.K, Τα Υλικά Δομής των Αρχαίων Ελλήνων, τομ. 2,208-213, εικ. 168-170.
6) Πρβ. McNicoll, A.W., Hellenistic Fortification! from the Aegean to the Euphrates, Oxford 1997,174-175 (The masonry and features suggest a late Hellenistic date).
7) BCH29(1905), 153, fig. 17.
8) Ιακωβίδης, Σ., Γλας I, Αθήνα 1989, 14, 16,60, σχεδ. 2,5.
9) Πρβ. Claire Loader, Ν., Building in Cyclopean Masonry, (Astrom’s Forlag, PB 148). Jonsered 1998, 78 (“The North and South gates also have rooms to the left of entry”).
10) BSA 35 (1934-1935). 40 (1939 -1940). pl. 6.
11) Kontorli-Papadopoulou. L.. ERANOS, Proceedings of the 9th International Symposium on theOdyssey. Ithaka 2001.317-330; CORPUS June 2001,65-75.
12) Knauss. J.. Proceedings of the 2nd International Conference on Ancient Greek Technology, Athens 2006, 3-18. figs 1-13.
13) Op. eit.. 7-16. figs 6-13 and table.
14) Πρβ. Γ. «η Ε. Σακελλαράκη, Αρχάνες. Μια νέα ματιά στη Μινωική Κρήτη, τομ. Ι. Αθήνα 1997, 264-265, εικ. 209-210; Molist. Μ.. Ο ταύρος στον Μεσογειακό κόσμο. εκδ. Υπουργείο Πολιτισμού 2003, 108 (βουκράνιο στα θεμέλια σπιτιών στη θέση Tell Halula. Συρία); Karageorghis. V.. Cyprus BC-7000 Years of History. London 1979. figs. 79-81; Nobis, G.. Tierreste aus dem phonizischen Kition. στο PCR1PLUS, Festschrift fur Huns-Gunter Buchholz zu seinem achtzigsten Geburtstag am 24. Dezember 1999. Herausgegeben von P. Astrom und D. Surenhagen. Jonsered 2000. 121-134. taf. 32:4. 33: 1
15) Konlorli-Papadopoulou, L. – Papadopoulos, Th. – Owens, G.. A possible Linear Sign from Ithaki (AB09. “SE”). KADMOS XL1V(2005), 183-185, figs. 1-3.
16) Τμήμα ενεπίγραφης γυναικείας μάσκας του 2°”~!°” αι. π.Χ. από το Σπήλαιο Λοΐζου, Benton, BSA 35 (1934-35), 54, fig. 7.

Ευχαριστώ το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, ίο Υπουργείο Πολιτισμού, τους προϊσταμένους των ΣΤ’ και ΛΕ’ Εφορειών Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων κκ. Λ. Κολώνα και Α. Σωτηρίου για τις επιχορηγήσεις και την παροχή αδείας, τους τ. δημάρχους Ιθάκης κκ. Σ. Αρσένη και Τ. Καραβία, τον νύν δήμαρχο κ. Γ. Βασιλόπουλο, την Ένωση των Απανταχού Ιθακήσιων και τον Σύλλογο Φιλομήρων, τους πολιτιστικούς συλλόγους του νησιού για τα κατά καιρούς βοηθήματα, την ενθάρρυνση και την παντοειδή στήριξη της ανασκαφής.
Ευχαριστώ επίσης ιδιαίτερα τους φίλους καθηγητές κκ. H.-G. Buchholz και J. Knauss για την πολύτιμη βοήθεια και συνεργασία, τον καθηγητή κ. Κ. Φωτάκη, που έστειλε τους συνεργάτες του για ειδική φωτογράφηση στην Ιθάκη και όλους τους μεταπτυχιακούς και προπτυχιακούς φοιτητές αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, οι οποίοι μετείχαν κατά το διάστημα των τελευταίων 13 ετών στο πρόγραμμα και εργάσθηκαν σκληρά και με ενθουσιασμό για την άψογη διενέργεια της ανασκαφής και την επίλυση διαφόρων προβλημάτων.

Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου
Επίκουρος Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Φιλοσοφική Σχολή
Τομέας Αρχαιολογίας, Πανεπιστημιούπολη
Fax: 26510 95257 ή 210 6712457
E-Mail: papadop7@gmail.com

——

Ακολουθεί άρθρο από την ιστοσελίδα του Δήμου Ιθάκης

• ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ & ΕΥΡΗΜΑΤΑ

Στην Ιθάκη, καθώς έλεγε ο αρχαιολόγος Νικόλαος Κυπαρίσσης, οι ανασκαφές ήταν πάντα μικρές σε κλίμακα, αντίθετα με τις φιλολογικές εργασίες οι οποίες υπήρξαν σπουδαίες.

Σύμφωνα με την μελέτη του 1927, από τον Πανεπιστημιακό καθηγητή Απόστολο Αρβανιτόπουλο, πρώτος το 1678 ο PALMIER DE GRENTESMENIL είχε εξερευνήσει την Ιθάκη. Επιστημονική εξερεύνηση -καθώς ο ίδιος σημειώνει – όπως και καποιες ανασκαφές είχαν κάμει ο GELL με τους DADWELL και RAIKES πολύ αργότερα, γύρω στα 1804-1806, με τη διαφορά ότι αυτοί εγνωμάτευσαν αρκετά εσφαλμένα την Ομηρική γεωγραφία πάνω στο ίδιο το νησί της Ιθάκης. Και μόνο ο ΜΑRTINO DEAKE, ο οποίος γνώριζε άριστα ελληνικά και λατινικά, έθεσε την πόλη του Οδυσσέα στα βόρεια του νησιού -καθώς σημειώνει ο Αρβανιτόπουλος- στην σωστή θέση της.

Ο ίδιος αναφέρει ότι στην Ιθάκη υπήρχαν ναοί της Αθηνάς, της Ήρας και της Αρτέμιδας, χωρίς να περιγράφει την τοποθεσία. Της Αρτέμιδας το ναό έφεραν στο φώς οι ανασκαφές της BENDON, στον Αετό, της Αθηνάς, συμπεραίνουμε μήπως βρισκόταν στην περιοχή Καθαρά, όπου και η ονομασία από την Αθηνά Παρθένο. Της Ήρας, τα μόνα ίχνη λατρείας προς αυτήν βρέθηκαν στο σπήλαιο Λοΐζου, που όμως ήταν λατρευτικό άντρο και όχι ναός. Ο Αρβανιτόπουλος επίσης περιγράφει ένα ωραιότατο περιδέραιο που είχε βρεθεί σε τάφο χρυσό, λαμπρώς κεκοσμημένον δι΄ημιπολίτιμων λίθων, μετά εγγλύφων παραστάσεων και επιγραφών, το οποίον ευρίσκεται εις την κατοχήν του Άγγλου FIOTT LEE. O SCHLIMANN, ανέσκαψε δοκιμαστικά το 1868 και για δεύτερη φορά το 1878, όπου ανακάλυψε την μετά τους Δωριείς και τους Κορίνθιους ακμή της Ιθάκης, δεν τρίτωσε όμως για κάτι ουσιαστικότερο τις ανασκαφές γιατί στο μεταξύ έφυγε από τη ζωή. Βέβαια, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι το 1811 – 1814 ανασκαφές είχαν γίνει και από το Διοικητή του νησιού GUITERA, αφού λεηλάτησε -σύλησε- 200 τάφους στον Αετό , έκανε τα σκεύη του τραπεζιού του χρυσά, από τα χρυσά αντικείμενα των ευρημάτων και πούλησε τα υπόλοιπα στο Λιβόρνο, εισπράττοντας 6.500 λίρες στερλίνες.

Το 1896 έφθασε στην Ιθάκη ο DORPFELD, όπου και έκαμε μία πρόχειρη αρχαιολογική έρευνα, ξανάρθε το 1900, μα έφυγε γρήγορα. Το 1905 έγιναν ανασκαφές από τον WOLLGRAFF και τον KOECOOP. Οι ανασκαφές αυτές έγιναν σε πολλά σημεία και τα σπουδαιότερα ευρήματα ήταν από τη Μελάνυθρο και τον Αετό. Ανασκαφές έγιναν το 1930 από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή, με τον HERTLEY, όπου και ερευνήθηκαν ο λόφος των Πηλικάτων, το σπήλαιο Λοΐζου, η Σχολή Ομήρου και η περιφέρεια του Σταυρού. Ο HERTLEY περιγράφει ότι εις τα πέριξ του Σταυρού ανεκαλύφθει τεμάχιο τείχους του 4ου π.χ. αιώνα καθώς και νεκροταφείο στον άγιο Ηλία, εκεί που οι νεκροί εναπετείθεντο επί κυρτών τούβλων και εσκεπάζοντο δι ομοίων. Επίσης, προστέθει, ότι στα Πηλικάτα η κατοίκηση διαπιστώνεται συνεχής, από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι του τέλους της Μυκηναικής περιόδου.

Στα Δεξιά, έγιναν επίσης το 1931-1933 ανασκαφές από τον Κωνσταντίνο Πεταλά, με την επίβλεψη του Νικολάου Κυπαρίσση και απεκαλύφθει μέρος του σπηλαίου στο οποίο έβγαλαν οι Φαίακες τον Οδυσσέα κοιμισμένο. Ευρέθηκε, δε, το στόμιο του σπηλαίου κατεστραμμένο από ρωμαϊκές λατομικές εργασίες, αλλά ο μυχός, βάθους 12 μέτρων, ήταν ανέπαφος.

Περιγράφεται ως ‘εις θαυμάσιος κευθμών’. Το σπήλαιο αυτό δίπλα στην άμμο, που σκεπάζει σήμερα ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος, είχαν περιγράψει ο Αρτεμίδωρος, το 2ο π.χ. αιώνα και ο Πορφύριος, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος, το 233 μ.Χ. ο οποίος είχε γράψει και εκτεταμένο κείμενο για ‘Το Οδυσσειακόν άντρον των Νυμφών’. Η BENDON, βέβαια, εξακολούθησε να ερευνά πριν και μετά τον πόλεμο του 1940 το νησί της Ιθάκης. Ο HERTLEY, σημειώνει σε άρθρο του το 1938, ότι  η θέσις των ανακτόρων του Οδυσσέα ήταν στο λόφο των Πηλικάτων, όπου και η μοναδική εν Ιθάκη θέσις δια φρούριο Μυκηναίου Βασιλέως, άλλη τοιαύτη δεν υπάρχει. Παράλληλα, περιγράφει ότι οι σωροί λίθων, ανακαλυφθέντες επί του λόφου Πηλικάτων, νοτίως του σπιτιού Βουλισμά, είναι λείψανα οικοδομημάτων που εστέκοντο κατά την περίοδον του πολέμου της Τροίας και εντός του βίου του Οδυσσέως. Η αρχαιολόγος BENDON, έχει περιγράψει εκτεταμένα τα ευρήματα στο σπήλαιο Λοίζου, το θραύσμα με την επιγραφή ‘Ευχήν Οδυσσεί’, τα μυκηναϊκά αγγεία, αλλά και τους περίφημους τρίποδες, τον έναν που πρώτος εύρηκε ο Δημήτριος Λοϊζος και δώδεκα που ευρήκε η ίδια. Στη θέση Τριλάγκαδα, επίσης, όπου είχε ανασκάψει η BENDON, έφερε στο φώς πολλά σημαντικά αντικείμενα μυκηναϊκής περιόδου, καθώς και ερείπια μεγάλης οικίας με θαυμάσια μωσαϊκά. Από περιγραφή του WOLLGRAFF, σε ευρήματα του σπηλαίου Λοίζου αναφέρονται και μερικά, ως πινάκιον κορινθιακού ρυθμού με χρωματιστή διακόσμηση, παριστάνουσα ζώα και πτηνά του 7ου π.χ. αιώνος. Επίσης, αγαλματίδιον εξ ελεφαντοστού, παριστάνον όρθιον άνθρωπο, περικυκλωμένον με χάλκινον σχοινίον, όπου πιστεύεται ότι πρόκειται για τον Οδυσσέα και πολλά ακόμη. Πρέπει αναμφίβολα να αναφέρουμε το όστρακο με τη γραμμική γραφή Α, το ανερμήνευτο μέχρι τις μέρες μας, που είχε βρεί ο HERTLEY σε βόθρο αποθέτη στο λόφο των Πηλικάτων το 1931 και το οποίο ερμηνεύτηκε στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα το 1989, από τον καθηγητή PAUL FAURE, ως εξής : Η νύμφη με έσωσε. Ιδού τι εγώ η Αρεδάτις δίδω εις τη θεά Ρέα 100 αίγας, 10 πρόβατα, 3 χοίρους.

Τα τελευταία χρόνια ανασκάπτει το νότιο τμήμα της Ιθάκης, στο διάσελο του Αετού, ο καθηγητής Σαράντης Συμεώνογλου, όπως και ψηλά πάνω από την αφαλάτωση στο σπήλαιο που λέγεται των Νυμφών. Στις έρευνές του επισημαίνει κατοίκηση από το 1400 π.χ. αλλά και μεγάλες καταστροφές από σεισμό του 373 π.χ.

Επίσης ανασκαφές κάνει στο βόρειο τμήμα της Ιθάκης η αρχαιολόγος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κα Λίτσα ΚΟΝΤΟΡΛΗ- ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, όπου από την περιοχή Προφήτη Ηλία -οικόπεδο Πατρικίου- σε κιβωτιόσχημο τάφο βρέθηκαν σημαντικά κτερίσματα, χρυσά και αργυρά, στη Μελάνυθρο ωραιότατα επίσης κοσμήματα χρυσά, καθώς και διάφορα ερείπια κτιρίων, πολυγωνικό τείχος και υπόγεια προϊστορική κρήνη. Ακόμα, ένα οικοδόμημα κυκλοτερές, του οποίου το ήμισυ περίπου βρισκόταν από χρόνια στην επιφάνεια του εδάφους.

• ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ Β. ΙΘΑΚΗΣ

Ο τομέας αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, υπό την διεύθυνση της επίκ. Καθηγήτριας Λίτσας Κοντορλή-Παπαδοπούλου και του καθηγητή Θανάση Παπαδόπουλου, διενεργεί ανασκαφές στην βόρειο Ιθάκη από το 1994.

Στις τρείς Λαγκάδες, νότια του οικισμού Καλύβια, κοντά στον χώρο ανασκαφής της S. Benton, δοκιμαστικές τομές αποκάλυψαν λείψανα μυκηναϊκών οικιών.

Στον Σταυρό, ερευνήθηκαν δύο θέσεις. Στο οικόπεδο Πατρικίου, ανεσκάφη μεγάλος ελληνιστικός κιβωτιόσχημος χτιστός τάφος με τέσσερις καλυπτήριες πλάκες που έφεραν χαραγμένα τα γράμματα Α, Β, Γ, Δ. Περιείχε καύσεις νεκρών και πολύτιμα κτερίσματα (αργυρή φιάλη, χάλκινο κάδο, πινάκια, δαχτυλίδια και ένα αργυρό τριώβολο της Αχαϊκής Συμπολιτείας (165-150 π.Χ.). Στο οικόπεδο της Ερασμίας Ραυτοπούλου, αναγνωρίσθηκαν και ερευνήθηκαν δύο πύλες και τμήμα οχυρωματικού κυκλώπειου τοίχους.

Στα Πηλικάτα, έγιναν δοκιμαστικές τομές και επανεξετάσθηκε το Πρωτοελλαδικό τείχος, τμήμα του οποίου είχε αποκαλυφθεί και δημοσιευθεί από τον Heurtley. Η εξωτερική του πλευρά αποτελείται από ογκόλιθους και η εσωτερική του είναι γεμισμένη με μικρές ακόνιστες πέτρες. Επίσης, βρέθηκαν θεμέλια πρωτοελλαδικών αψιδωτών οικιών, ένα τείχος μήκους 31,50 μ. και αποστραγγιστικοί χτιστοί αγωγοί.

Στον Άγιο Αθανάσιο – Σχολή Ομήρου, ανατολικά του βόρειου χαμηλού όγκου του υπάρχοντος όρους και ΝΑ του χωριού Εξωγή, αποκαλύφθηκαν τμήματα ακροπόλεως χρονολογούμενης από τα προϊστορικά μέχρι και τα Ρωμαϊκά χρόνια. Περιείχε αρχαία κτήρια άνδηρα (=πλατειά επιφάνεια εδάφους) συνδεόμενα με λίθινα κλιμακοστάσια. Στα ανατολικά, υπάρχει υπόγεια προϊστορική κρήνη-δεξαμενή χτισμένη εκφορικά και όμοια με τις υπόγειες δεξαμενές των Μυκηνών και της Τίρυνθας. Τα κινητά ευρήματα βρίσκονται στα Μουσεία Σταυρού και Βαθέως.

• ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗ Β.ΙΘΑΚΗ – 2001

Το ακόλουθο κείμενο είναι από την επικ.καθηγήτρια προιστ.αρχαιολογίας πανεποιστημίου κ.Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου:

Συνεχίστηκε για όγδοη περίοδο η ανασκαφική έρευνα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στην Β.Ιθάκη υπό την διεύθυνση της υπογραφομένης με μικρή χρηματοδότηση του πανεπιστημίου, του δήμου Ιθάκης και πολιτιστικών φορέων του νησιού. Στην ανασκαφή, που διήρκεσε τέσσερις εβδομάδες (9.7-12.8) συνεργάστηκαν ο καθηγ.Αθ.Παπαδόπουλος και διδάκτορες, υποψήφιοι διδάκτορες και φοιτητές του πανεπιστημίου Ιωαννίνων για εκπαίδευση.

Επιφανειακή έρευνα στα Πηλικάτα από ομάδες πτυχιούχων αρχαιολόγων είχε θετικά αποτελέσματα με τον εντοπισμό αρχαιοτήτων της προιστορικής εποχής και των ιστορικών χρόνων.

Στη θέση Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου αφιερώθηκε μεγάλο μέρος της φετεινής έρευνας. Τρεις νέες τομές (28,29,30),ανοίχτηκαν στον Τομές Α, βόρεια του ελληνιστικού φρουρίου, στην άνω απόληξη του του μεγάλου κλιμακοστασίου που συνέδεε το ορθογώνιο δημόσιο κτήριο με το κτηριακό συγκρότημα του άνω ανδήρου. Το ανατολικό τμήμα της τομής 28, μετά τον καθαρισμό διαπιστώθηκε ότι αποτελείται από επίπεδο λίθινο λαξευμένο δάπεδο, που σχηματίζει στα άκρα του αναβαθμούς συνδεόμενους με το μεγάλο κλιμακοστάσιο, μεταξύ δε αυτών σε βαθύτερο επίπεδο (2,80-3.00μ) υπήρχε αύλακα πλ.0,70-1,50μ. Η επίχωση της αύλακας, που εκτείνεται μέχρι το δάπεδο του ορθογώνιου δημόσιου κτηρίου, είναι όμοια με εκείνη που σε γειτονικούς τομείς έδωσε προιστορική κεραμεική. ΄Ετσι, εκτός από όστρακα πυρακτωμένης χειροποίητης προιστορικής κεραμεικής στην αύλακα αυτή και ευρύτερα στην τομή 28 βρέθηκαν κεραμεική των ελληνιστικών χρόνων, κέραμοι, τεμάχια μεταλλικού αγγείου, χάλκινη ταινιωτή λαβή, απότμημα δίσκου χάλκινου κατόπτρου, σκωρίες και αποτμήματα κονιάματος.

Η έρευνα στις τομές 29 και 30 ήταν δυσχερής, επειδή εκεί ήσαν συσσωρευμένα χώματα από ανασκαφές του περασμένου αιώνα, μια μεγάλη ελιά και στο δυτικό τμήμα τους τοιχάριο των νεώτερων χρόνων. Από την διαταραγμένη επίχωση της τομής 29 προέρχονται διάφορα ευρήματα προιστορικών, ελληνιστικών και ρωμαικών χρόνων, μεταξύ των οποίων και ένα χάλκινο δαχτυλίδι, απότμημα σώματος και λαβή χάλκινου αγγείου, κέραμοι κ.ά. Στο ανατολικό τμήμα της γειτονικής τομής 30 αποκαλύφτηκαν λείψανα υπόγειου κτηρίου με λαξευμένοστο βράχο δάπεδο και σε ανώτερο στρώμα σημαντικά και εξαιρετικού ενδιαφέροντος αυρήματα, όπως σπασμένος οξυπύθμενος αμφορέας, ένα μολύβδινο ανδρικό ειδώλιο, χάλκινη φυλλόσχημη στεφάνη κατόπτρου, λαβή και το θραυσμένο σώμα χάλκινου αγγείου, περιδέραιο από χάλκινες χάντρες, δακρυδόχος , ρωμαικοί λύχνοι , αγνύθα κ.ά. τα οποία, μετά τον καθαρισμό και τη συντήρησή τους, θα δώσουν πολύτιμες πληροφορίες χρήσης και χρονολόγησης του χώρου.

Στον τομέα Β συνεχίστηκε η έρευνα σε βάθος των τομών 5,6,8,9 και του κυκλικού αποθέτη στο ορθογώνιο δημόσιο κτήριο, που απέδωσε χειροποίητη προιστορική και ελληνιστική κεραμεική, απότμημα άβαφου λύχνου και ενεπίγραφης κεράμου, το ήμισυ ορειχάλκινου μικρού πέλεκυ, αποτμήματα πήλινων σωλήνων και οστά ζώων. Τέλος ανοίχτηκαν δύο νέες τομές στο χώρο ΝΑ και Ν κλιμακοστασίου του ορθογώνιου δημόσιου κτηρίου πλάι στους τρεις μονόλοθους  όπου διαπιστώθηκε, με τη βοήθεια ειδικού αρχιτεχνίτη της Ακρόπολης, ότι αποτελούν πύλη που έχει καταρρεύσει και μετατοπιστεί, λόγω της κατωφέρειας του εδάφους, ανατολικότερα από την αρχική της θέση. Μεταξύ αυτής και του Ν κλιμακοστασίου πιθανότατα υπήρχε μικρή υπαίθρια αυλή.Τα ευρήματα από αυτές τις τομές ήσαν λίγα (ήμισυ πήλινου τροχίσκου με διαμπερή οπή και περιμετρική αυλάκωση, αποτμήματα πίθων με ανάγλυφες ταινίες).

Στον τομέα Δ ανοίχτηκε νέα τομή ΙΙ δίπλα από την ανοιγείσα το 1977 τομή Ι, η οποία είχε αποκαλύψει τμήμα κυκλώπειου οχυρωματικού τείχους. Με την νέα τομή ΙΙ επεδιώχθη η πληρέστερη παρακολούθηση της κατασκευής και της έκτασης του τείχους αυτού, πράγμα δύσκολο , καθώς, λόγω των σεισμών και της επέμβασης των καλλιεργητών , πολλοί ογκόλιθοι έχουν μετατοπιστεί ή έχουν απομακρυνθεί από την αρχική τους θέση, με αποτέλεσμα να καθίστανται ασαφή τα ακριβή όρια και οι διαστάσεις του τείχους. Αναγνωρίστηκαν δύο στρώματα , που απέδωσαν όστρακα χειροποίητης κεραμεικής και και των ιστορικών χρόνων, απότμημα πώματος με κομβιόσχημη απόφυση, μολύβδινα και χάλκινα ελάσματα και δύο λίθινους τριπτήρες. Από άλλες δύο τομές  αυτού του τομέα προέρχεται , μεταξύ άλλων ευρημάτων , λίθινη σφραγίδα εφθαρμένη τα άκρα , σχήματος αμφίκοιλου βωμίσκου και απότμημα λίθινης λεκανίδας. ¨Οπως και κατά τις προηγούμενες περιόδους, ε έρευνα του ‘κυκλοτερούς’ μνημείου, ανατολικά της ακρόπολης , υπήρξε προβληματική και συνεχίστηκε με αρκετές δυσκολίες , λόγω της μεγάλης υγρασίας από τις βροχές του χειμώνα και της κατάρρευσης σε διάφορες περιόδους πολλών και μεγάλων λίθων στο εσωτερικό του. Η περυσινή πρόχειρη στήριξη των τοιχωμάτων με πλέγμα σιδηροδοκών απέτρεψε την περαιτέρω καταστροφή του μνημείου, επειδή όμως δεν υπήρχε η αναγκαία τεχνική υποστήριξη για την απομάκρυνση των ογκόλιθων από το εσωτερικό του και την άνετη εργασία, δεν ολοκληρώθηκε η έρευνά του. Ειδικότερα, ανοίχτηκαν νέες τομές, μέσα και έξω από το μνημείο, για την επίλυση επιμέρους προβλημάτων. Με τις τομές 1-3 επιχειρηθηκε η αναγνώριση και οριοθέτηση των τοιχωμάτων της εισόδου. Διαπιστώθηκε η απουσία δρόμου, ενω η κλιμακωτή είσοδος ήταν φραγμένη με ξηρολιθιά από μικρού και μεσαίου μεγέθους αργούς λίθους συνδεδεμένους με υδατοστεγή πηλό. Το ανώτερο τμήμα της εισόδου έχει τελείως καταστραφεί. Από τις τομές αυτές προέρχονται κέραμοι, όστρακα μεγαρικών σκύφων, πίθων, χάλκινη περόνη, οστά και όστρεα. Οι τομές 4-6 απέβλεπαν στην περαιτέρω σε βάθος διερεύνηση του εσωτερικού χώρου του μνημείου. Παρά την δυσκολία ανασκαφής του χώρου από την μεγάλη υγρασία και τους σκόρπιους ογκόλιθους, η τομή 4 αποκάλυψε σε βάθος 2,6 μικρό τμήμα του αρχικού δαπέδου και το κατώτερο σκαλοπάτι της εισόδου. Βρέθηκαν επίσης κέραμοι, όστρακα πίθων, απότμημα πήλινης πλίνθου, οστά και μεγάλο τμήμα λίθινου αγγείου με προχοή. Η τομή 5 στο Δ τμήμααπέδωσε χειροποίητη και κεραμεική των ιστορικών χρόνων με γραπτή, ανάγλυφη, εγχάρακτη και εμπίεστη διακόσμηση και μεγάλο πελεκητό ογκόλιθο σφηνοειδούς-κουροκωνικού σχήματος, που ανήκε στο δυτικό τοίχωμα και δελιχνει το τρόπο κατασκευής του μνημείου. Στη βόρεια πλευρά της τομής 6, που ήταν πλήρης χωμάτων, απορριμάτων και ακανόνιστων ογκόλιθων, βρέθηκαν ορθογώνιος πρασινωπός λίθινος ορθοστάτης και αποτμήματα άλλων. Οι πλακοειδελις αυτοί λίθοι αποτελούσαν την επένδυση τοιχωμάτων κιβωτιόσχημου τάφου, που επαναχρησιμοποιήθηκε στην ρωμαική εποχή, όπως δηλώνουν ένας ακέραιος μελαμβαφής λύχνος και αποτμήματα άλλων με διακόσμηση ανθεμίων, που βρέθηκαν εκεί, καθώς και τεμάχια γυάλινων αγγείων. Επίσης ιδιαίτερης μνείας είναι η ανεύρεση σε κατώτερο στρώμα αυτής της τομής δύο οστράκων μεγάλου τροχήλατου αγγείου με σύμβολα γραφής, για τα οποία αναμένεται η γνωμάτευση ειδικών επιστημόνων. Οι τομές 7 και 8 στα ανατολικά και στο κέντρο του χώρου αντίστοιχα, απέδωσαν λίγα όστρακα άβαφων αγγείων, χάλκινα ελάσματα και κεράμους. Η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί για την πλήρη αποκάλυψη και ανάδειξη των σημαντικών αυτών μνημείων της Β.Ιθάκης.

* άρθρο απο την ιστοσελίδα του Δήμου Ιθάκης – LINK

• ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΩΝ ΝΥΜΦΩΝ

Ανασκαφή και Διαμόρφωση 1998-2002

Η ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΣΥΜΕΩΝΟΓΛΟΥ, ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ.

Η σπηλιά ήταν γνωστή επί πολλούς αιώνες με το όνομα Μαρμαροσπηλιά και ταυτιζόταν συνήθως με το ομηρικό Σπήλαιο των νυμφών επειδή το σχήμα της συμφωνεί με την περιγραφή της στο ν της Οδύσσειας. Η αρχαιολογική έρευνα άρχισε το 1998 με σκοπό να διαπιστώσει αν υπήρξε λατρεία των νυμφών και σε ποια εποχή. Τα πρώτα ευρήματα έχουν ήδη εκτεθεί στο μουσείο Βαθέως και πείθουν ότι υπήρξε λατρεία των νυμφών και σε ποια εποχή. Τα ευρήματα είναι ειδώλια των νυμφών και του συντρόφου τους Πανός, αγγεία με αφιερωματικές επιγραφές και δύο δαχτυλίδια που ανήκαν ίσως σε νεαρές ιέρειες. Με τα ενθαρρυντικά αυτά στοιχεία, γεννήθηκε το ερώτημα αν ο Όμηρος έχει δίκαιο όταν μιλάει για δεύτερο χώρο όπου υπήρχε ίσως η αρχαιότερη λατρεία. Μεγάλο μέρος του πατώματος της σπηλιάς ήταν σκεπασμένο από σωρούς ογκολίθων, πιθανή ένδειξη ότι η σπηλιά είχε καταστραφεί από το γνωστό σεισμό του 373 π.Χ. Με την ελπίδα ότι αυτή η καταστροφή έθαψε την αρχαιότερη λατρεία και αφιερώματα πολλών αιώνων, η έρευνα προχώρησε στην ανασκαφή του κάτω χώρου.

Βρέθηκε πραγματικά δεύτερη σπηλιά ίδιου μεγέθους με την πρώτη αλλά ακόμα πιο βαθύτερη. Η κάτω σπηλιά είναι γεμάτη από ογκολίθους οι οποίοι προέρχονται από τεμάχια της οροφής του, πάχους 2-3 μ., τουλάχιστο τρεις μεγάλες κολόνες που είχαν σχηματιστεί στην οροφή του, όγκους ασβεστόλιθων της πάνω σπηλιάς και τεράστιες ποσότητες χαλικιού από την διαλυμένη οροφή. ΄Ολα αυτά τα υλικά βρίσκονται τώρα έξω από τη σπηλιά και ίσως παραμείνουν σαν τεκμήριο μιας από τις πιο δύσκολες ανασκαφές στα χρονικά της αρχαιολογίας. Ένα αναβατόρι που κινείται με γεννήτρια φτάνει σε βάθος 21 μ. και μεταφέρει έξι ζεμπίλια πέτρες κάθε τρία λεπτά. Η εργασία αυτή αποκαλύπτει όλο και περισσότερο νέους και πανέμορφους σχηματισμούς οι οποίοι βλέπουν το φως του ήλιου-που μπαίνει δια μαγείας από 12.45-14.30- για πρώτη φορά σε 2400 χρόνια. Ευρήματα θα υπάρξουν μόνο όταν φανεί το πάτωμα. Και όμως, βρέθηκε ήδη κάτι πολύ σημαντικό από την προσεισμική λατρεία, χιλιάδες από οστά σπάνιων ζώων που είχαν θυσιαστεί στις νύμφες. Βρέθηκαν τριών ειδών ελάφια, αγριόχοιροι και αγριοκάτσικα Κρήτης. Το κυνήγι ελαφιών και αγριοκάτσικων αναφέρει ο Όμηρος στο ρ 295. Η ανασκαφή αποκάλυψε στα 28 μ. την είσοδο προς άλλο τμήμα της σπηλιάς το οποίο οδηγεί προς Α, δηλαδή προς το Βαθύ και επιβεβαιώνει μάλλον την πληροφορία του Ομήρου ότι ο Οδυσσέας μπήκε εύκολα στο βαθύ σπήλαιο από το σημείο της αποβίβασής του. Τα οστά δύο ζώων, ίσως σκυλιών που παγιδεύτηκαν από το σεισμό, βρέθηκαν στο τμήμα αυτό. Η ανασκαφή έφτασε βάθος 36 μ. από την οροφή της σπηλιάς.

• ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΟΝ “ΠΙΣΩ ΑΕΤΟ”

Ανασκαφές διενεργεί η Αρχαιολογική Εταιρεία με επικεφαλής τον καθηγητή αρχαιολογίας κ.Σαράντη Συμεώνογλου από το 1984. Σε επιστολή του από το 2001 προς το Υπουργείο Πολιτισμού, στη Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασσικών αρχαιοτήτων, ο κ. Συμεώνογλου αναφέρει τα εξής:

Η έρευνα στον Αετό βρίσκεται σε μεταβατική περιοδο από το 1995 όταν ολοκληρώθηκε η πρώτη φάση των προκριματικών ανασκαφών. Εκτός από πολλές δοκιμαστικές τομές και επιφανειακές έρευνες, η ομάδα μας χρησιμοποίησε διάφορα μέσα έρευνας του υπεδάφους και αεροφωτογραφίες μεγάλης ακριβείας. Ύστερα από πρότασή μου προς το ΥΠΠΟ, μία έκταση 2000 στρεμμάτων κηρύχτηκε αρχαιολογικός χώρος το 1994. Στη συνέχεια διενέργησα εντατικές προσπάθειες για την χρηματοδότηση συστηματικών ανασκαφών, πράγμα που επιτεύχτηκε το 1998. Από τότε μέχρι σήμερα ασχολούμαι με την έρευνα του Σπηλαίου των Νυμφών και το θέμα της απαλλοτρίωσης του χώρου της αρχαίας πόλεως.

Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από το 1984 μέχρι το 1995 δείχνουν καθαρά ότι στην θέση που λέγεται σήμερα Πίσω Αετός υπήρξε σημαντικός οικισμός εκτάσεως 400 περίπου στρεμμάτων. Ο χώρος αυτός περιλαμβάνει 1). την κυρίως πόλη η οποία καταλαμβάνει το διάσελο που σχηματίζεται μεταξύ του όρους Πεταλέϊκο της Ν Ιθάκης και το λόφο Αετός, βρίσκεται δηλαδή στον αυχένα του ισθμού που συνδέει το βόρειο με το νότιο τμήμα του νησιού. 2). την ακρόπολη που υπάρχει στον λόφο του Αετού και 3). το κυρίως νεκροταφείο που εκτείνεται ΒΑ της πόλεως. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω τη σημασία του οικισμού με τα στοιχεία που θα εκθέσω εδώ συνοπτικά.

Αν υπάρχει αμφιβολία, το ότι βρισκόμαστε στην αρχαία Ιθάκη βγαίνει από αρχαιολογικά και χαρακτηριστικά στοιχεία (όπως π.χ. την ανεύρεση 19 σπάνιων νομισμάτων ντόπιας κυκλοφορίας τα οποία παριστάνουν τον Οδυσσέα) και το ότι ο αρχαιολογικός μας χώρος συνδέεται με τον δήμο αρχαίας Ιθάκης βγαίνει από το ψήφισμα του δήμου του 207 π.Χ. που βρέθηκε στην επί του Μαιάνδρου Μαγνησία όπου αναφέρεται το σπάνιο όνομα Πραύλος (O.Kern, Die Inschriften von Magnesia, Βερολίνο 1900, απ.35 σελ.25-26) επιτύμβια στήλη του ιερέως Πραύλου της ίδιας εποχής και μάλλον του ιδίου προσώπου βρέθηκε στις ανασκαφές μας του 1990.

Κατοίκηση του χώρου αρχίζει γύρω στα 1400 π.Χ. και διαρκεί χωρίς διακοπή μέχρι τον 1ο αι.π.Χ. όταν η πόλη μεταφέρθηκε στο Βαθύ. Ήδη από τον πρώτο αιώνα χρήσης έχει βρεθεί στον περιορισμένο επίπεδο χώρο του διάσελου ένα μεγάλο και σημαντικό κτίριο το οποίο έχει αποκαλυφθεί κατά το ένα τρίτον. Πρόκειται για οικοδόμημα κυκλώπειας κατασκευής που μοιάζει σε κάτοψη με θολωτό τάφο εκτός του ότι ο δρόμος και ο θόλος σχηματίζουν ενιαίο χώρο. Το κτίριο ήταν βυθισμένο 5μ.και αρχικά ο θόλος προεξείχε από την επιφάνεια κατά 8μ.περίπου. Πρόκειται μάλλον για πρότυπο υδρευτικό έργο που χρησιμοποιήθηκε για μία χιλιετηρίδα. Αν ο Όμηρος έχει ιστορική βάση, το κτίριο πρέπει να ταυτιστεί με την τυκτή κρήνη. Το κτίριο αυτό έγινε κέντρο θρησκευτικής λατρείας. Τουλάχιστο τρία άλλα κτίρια προστέθηκαν κατά την διάρκεια των σκοτεινών χρόνων όταν όλος ο επίπεδος χώρος του διάσελου έγινε ένα μεγάλο ιερό. Η Βρεττανική Αρχαιολογική Σχολή έσκαψε στην δεκαετία του 1930 προς Ν της τυκτής κρήνης με πολλά και ενδιαφέροντα ευρήματα που βρίσκονται στο μουσείο του Βαθέως. Είναι πολύ πιθανό ότι ο ΄Ομηρος αναφέρεται στο ιερό σαν σκιερόν άλσος ΄Απόλλωνος.

Δεύτερο μυκηναϊκό κτίριο βρέθηκε σς απόσταση 30μ. προς Δ του ιερού. Δυστυχώς λόγω κακίστης διατήρησης η ερμηνεία του παραμένει αινιγματική. Φαίνεται όμως ότι το κτίριο αυτό χρησιμοποιήθηκε συνεχώς και ότι στην τελευταία φάση του ήταν ένα ιερό. Εδώ θα πρέπει να εξηγήσω ότι το νησί υπέστη μία πολλή μεγάλη καταστροφή στο γνωστό σεισμό του 373 π.Χ. Έχουμε ήδη διαπιστώσει ότι πολλά δημόσια και καλοχτισμένα κτίρια, που θα έπρεπε να είχαν διατηρηθεί έστω σαν ερείπια ή και να στέκονται μέχρι σήμερα, κατέρρευσαν μέχρι τις κατώτερες στρώσεις των θεμελίων τιυς. Στην προκειμένη περίπτωση του δεύτερου μυκηναϊκού κτιρίου, λείπει όχι μόνο το οικοδόμημα κατά 90% αλλά και σχεδόν ολόκληρη η πλαγιά του ισοπεδωμένου λόφου όπου είχε ανεγερθεί. Ακόμα πιο δραματική είναι η καταστροφή στο Σπήλαιο των Νυμφών όπου σταλακτίτες εκατομυρίων χρόνων έπεσαν και γέμισαν χώρο βάθους 20μ. περίπου. Σε αυτή την θεομηνία αποδίδω το γεγονός ότι τόσοι αρχαιολόγοι που πέρασαν από το νησί επί διακόσια τώρα χρόνια δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν ούτε ένα συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό στοιχείο του οικισμού. ΄Εχω και εγώ αντιμετωπίσει τεράστιες δυσκολίες ανασκαφής και ερμηνείας που οφείλονται κυρίως στην ίδια θεομηνία.

Παρ όλες τις δυσκολίες, έχουμε ήδη εντοπίσει δύο ναούς της πρωτογεωμετρικής εποχής, ένα της γεωμετρικής, ένα της αρχαϊκής, δύο της κλασσικής και ένα της ελληνιστικής. Από δημόσια κτίρια, εκτός των δύο μυκηναϊκών, υπάρχουν προς το παρόν ένα αρχαϊκό, δύο κλασσικά και ένα ελληνιστικό. Πληθώρα κτιρίων υπάρχει εξάλλου στον λόφο του Αετού όπου έχουμε εντοπίσει τρία διαδοχικά τείχη, τρεις πύργους, τέσσερις δεξαμενές, δύο δρόμους και πολλά σπίτια. ΄Ολα αυτά κλασσικής και ελληνιστικής εποχής. Ο λόφος αυτός αντιστοιχεί με τις αρχαίες Αλαλκομενές ενώ η κυρίως πόλη-όπως αποδείχνει το ψήφισμα Μαγνησίας διατήρησε την ονομασία Ιθάκη. Σε αεροφωτογραφίες που κάναμε το 1986, εντοπίσαμε το αρχαιότερο νεκροταφείο της πόλεως. Η υποψία μου ότι μερικοί κύκλοι που φαίνονται καθαρά ανήκουν σε τάφους, επιβεβαιώθηκε σε μεγάλο βαθμό με έρευνα υπεδάφους που έγινε το 1999. Είμαι βέβαιος ότι οι μεγάλοι τάφοι κατέρρευσαν κατά την μεγάλη θεομηνία, αλλά ότι από άποψη ευρημάτων παραμένουν όπως ήταν το 373 π.Χ. Το ίδιο πιστεύω και για το Σπήλαιο των Νυμφών.

Τα στοιχεία αυτά έχουν δημοσιευτεί πιο διεξοδικά στο ΄Εργον και τα Πρακτικά και θα παρουσιαστούν με περισσότερες λεπτομέριες σε προσεχή έργα.΄Ενα τόμο εισαγωγικό του θέματος της Ιθάκης ετοιμάζω τώρα. ΄Ενας άλλος τόμος πάνω στην κεραμική και το μεγάλο ιερό της πόλεως συμπληρώθηκε από την Νάνσυ Συμεώνογλου σε διδακτορική διατριβή. Ένα γενικό τόμο των προκριματικών ανασκαφών μας επιμελείται η αρχαιολόγος Αλίκη Σαμαρά. Η δημοσίευση του Σπηλαίου των Νυμφών θα ετοιμαστεί αμέσως μετά την ολοκλήρωση των ερευνών.

Με βάση των στοιχείων αυτών προτείνω την απελευθέρωση 250 στρεμμάτων της αρχαίας πόλεως και την άμεση έναρξη συστηματικών ανασκαφών με αντικειμενικό σκοπό να δημιουργηθεί ένας νέος επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος σε σύντομο χρονικό διάστημα. Τη χρηματοδότηση του έργου έχει αναλάβει εξ ολοκλήρου το ίδρυμα The Packard Humanities Institute, το οποίο διευθύνει ο φιλέλλην και αρχαιολόγος Dr.David Packard (Ph.D.,Harvard 1974, με θέμα την γραμμική Α). Πιο συγκεκριμένα, θα υποβάλλω στην ΣΤ Εφορεία Προιστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων τοπογραφικό χάρτη και κατάλογο των 208 ιδιοκτησιών που πρόκειται να αγοραστούν προς όφελος του ελληνικού δημοσίου με διατήρηση μόνο εκ μέρους μου και της εν Αθήναις ΄Αρχαιολογικής ΄Εταιρείας των δικαιωμάτων ανασκαφής και επιστημονικής μελέτης των ευρημάτων. Την πρώτη αυτή επαφή με το ΥΠΠΟ θα ακολουθήσουν άλλες που θα ετοιμαστούν από νομικούς συμβούλους σε συνεργασία με ντόπιους παράγοντες και την ΣΤ Εφορεία. ΄Ηδη όμως είναι ανάγκη και προτείνω στο ΥΠΠΟ να δεσμευτεί ο αρχαιολογικός χώρος από κάθε είδους εκσκαφική και οικοδομική εργασία ακόμα και έξω από την υπό απαλλοτρίωση περιοχή έστω και για μία πενταετία. Το ψήφισμα του δήμου αρχαίας Ιθάκης που βρέθηκε στην Μαγνησία αναφέρεται στην ύπαρξη αγώνων και επομένως το ενδεχόμενο της ύπαρξης θεάτρου, σταδίου και άλλων εγκαταστάσεων που χρειάζεται ακόμα να εντοπιστούν’

Ο διευθυντής της ανασκαφής Σαράντης Συμεώνογλου.

* άρθρο απο την ιστοσελίδα του Δήμου Ιθάκης – LINK